KORTEBAAN

Het ‘harddraven’ was in de 19de eeuw de populairste Friese sport. Uit advertenties blijkt dat er tussen 1800 en 1850 totaal 2.847 wedstrijden waren, meest in steden en dorpen met een geschikt stuk weg, dat aan drie voorwaarden moest voldoen: recht, hard en droog. Op tal van plaatsen kent men nog de ‘Hurddraversdyk’ (die vaak, zoals in Joure, tot officiële straatnaam is verheven). Vanouds werd het ‘hurddraven’ ter gelegenheid van een paardenmarkt en/of een kermis gehouden en trad, net als bij het kaatsen, de kastelein als organisator op. Men reed op ‘paarden onder de man’ oftewel ‘van dek af’. Hoogtijdag was in Leeuwarden de ‘keningsswipedei’, waar om de door de koning uitgeloofde gouden zweep werd gestreden. Leeuwarden kent een rijke drafgeschiedenis.
In een historisch boek lazen we dat "op den 2n september 1777 een draverij om een Gouden Zweep is gehouden op den Zwarteweg buiten Leeuwarden, ter eere van Prins Willem V, die toen het stadhouderlijk gewest zijner voorvaderen met een bezoek verheugde".

Later werden kortebaandraverijen gehouden langs "het Zaailand", aan de zuidkant van het plein in de stad. De aanleg van de Harlingerstraatweg bood in 1840 nieuwe kansen. Het eerste rechte stuk, dat bijna geheel op de oude Marssumerdijk werd aangelegd, werd meteen als harddraversbaan ingericht. De villa “Baensein” (einde der baan) roept hieraan nog herinneringen wakker. Ook is er later een villa “De start” geweest, doch dit opschrift is thans verdwenen.
De baan aan het Zaailand bleef tot in 1865 nog in gebruik voor draverijen die ter gelegenheid van de voorjaarsmarkten werden gehouden. Daarna zou de baan op de Marssumerdijk zo’n dertig jaar het monopolie bezitten. Hier hield de stad haar kermisdraverijen, die in 1792 door Magistraat en Vroedschap waren ingesteld. Op de gedenkdag van de slag bij Waterloo (18 juni) werden hier ook ’s Konings prijzen verreden, bestaande uit een gouden zweep en een gouden oorijzer. Vóór 1873 vonden deze draverijen beurtelings te Leeuwarden en Groningen plaats, maar sedert het laatste bezoek van koning Willem III aan Leeuwarden loofde deze jaarlijks de prijzen uit voor een harddraverij te Leeuwarden. Voor het laatst was dat in 1892. Toen was het met de draverijen op de korte 300-meterbanen praktisch gedaan. Ze werden verdrongen door de Engelse wedrennen op de lange baan, die een veel groter en anders ingericht terrein vereisten. Voor dit doel werd enige tijd het ijsbaanterrein aan de Bleekerstraat gebruikt, maar al gauw bleek dat deze baan te klein en te gevaarlijk was, vooral ook door het enorme aantal toeschouwers dat erop af kwam. Daarom nam men het initiatief tot de aanleg van een ruim sportterrein, dat behalve als renbaan geschikt zou zijn voor allerlei openluchtsporten en –spelen. Het initiatief leidde tot de oprichting van de Friesche Sportclub tot Exploitatie van een Sportterrein in Leeuwarden, die vervolgens een stuk land aankocht aan de Harlingertrekweg. Deze naar de toenmalige koningin genoemde Wilhelminabaan werd op 9 juni 1905 ingewijd met de eerste langebaandraverij.

Boven: Voor- en achterkant van een prachtige zilveren
legpenning uit 1777. Achterop staat de tekst:
Ter Gedachtenis geschonken aan
Gerrit Foiekes,
Wegens gedaane diensten als keurmeester
van eene Harddraverij om een gouden Sweep,
Landsweege vertoond bij Leeuwaarden, aan
Sijne Doorluchtige Hoogheit, den Heere
Prinse van Oranje en Nassou, aan Hoogst
Desselvs Koninglijke Gemalinne en aan
de Vorstelijke Kinderen.
Op den 2 September 1777.
door de ??: Mogende HEEREN
Gedeputeerde Staaten van
VRIESLAND
*****

Boven: Prent van een kortebaandraverij in Leeuwarden, op 25 sept. 1808.
Waarschijnlijk is dit het Zwartepad, buiten de stad. Links op
de achtergrond de scheve toren van Leeuwarden, de Oldehove.
Prent uit de collectie van het Friesch Museum.
Helaas een zwart-wit opname.

Boven: Close-up van de paarden uit de daarbovenstaande prent.

Boven: Uitschrijving van een kortebaanwedstrijd in Leeuwarden op
9 juli 1813 in Leeuwarden, met als prijs een door Burgemeester
(Maire) Bernhard Buma uitgeloofde "fraayen" Gouden Zweep.
Gouden Zwepen werden niet alleen door de Koning uitgeloofd.

Boven: Tot 1865 was het Zaailand het decor van menige harddraverij.
Hoogtepunt was de draverij om ‘eene fraaie, met goud gemonteerde zweep’,
door de koning uitgeloofd. De schilder Jan Hendrik Matthijsen (1777-1855),
sedert 1812 tekenmeester en schilder te Leeuwarden, legde in 1830 de
‘keningsswipedei’ vast. Het bijzondere van deze editie was dat koning
Willem I te gast was, in gezelschap van zijn zoon, de Held van Waterloo,
en zijn kleinzoon, de later als ‘gorilla’ berucht geworden Willem III.
De drie Nassaus bevinden zich op het balcon van het Heeren Logement,
het hoge gebouw rechts van het midden. De hoofdrol op de prent is
echter weggelegd voor de winnaar, die vrolijk met zijn hoed zwaait.

Boven: Deze ingekleurde pentekening is een kopie
van het schilderij daarboven.

Boven: Deze ingekleurde zwart-wit foto is gebruikt als ansichtkaart.
Het is een apart kortebaan parcours, buiten de stad, bij de ijsbaan?
Rechts in de verte is een tribune te zien met vlaggen.
Zie ook de luchtfoto hieronder.

Gouden Zwepen in Leeuwarden

Leeuwarden kent een lange historie met door de koning uitgeloofde
Gouden Zwepen. Het Fries Museum heeft er een aantal in depot en
de mooiste ligt in een vitrine in de permanente tentoonstelling.
Die kunt u dus altijd gaan bewonderen.

Boven: Deze met goud gemonteerde prijszweep uit 1811 is gemaakt
door Petrus Rienstra en is sinds 2014 te bewonderen in het nieuwe
Fries Museum te Leeuwarden, in de afdeling 'Geschiedenis van Friesland'.
De zweep werd gewonnen door een paard van S. M. Visser te Akkrum.
(foto HH, 2016)

Voor meer informatie over en foto's van kortebaanwedstrijden en
Gouden Zwepen in Friesland:
Click hier

Voor een artikel over de Gouden Koningszwepen in Leeuwarden:
Click hier

In 2015 reikte Koning Willem-Alexander een Gouden Zweep uit
te Leeuwarden ter gelegenheid van het Maria Louisejaar.
Click hier

Boven: Deel van platlegrond van Leeuwarden uit 1915 met rechtsboven
de ijsbaan naast het Rengerspark en met links onder de Wilhelminabaan.
Ontleend aan: Rene Kunst e.a. (red.): Leeuwarden 7.50-2000
Hoofdstad van Friesland. Franeker, 1999.

Boven: Luchtfoto van de Wilhelminabaan uit 1925, met rechtsboven
de stallen van J.F. de Boer en in het midden, achter de
NV Stoommeelfabriek Fortuna, de tribune en rechterstoel.
(uit: D. Swierstra, Oud-Leeuwarden vanuit de lucht, 1996;
Foto AVIODROME Luchtfotografie - Lelystad)

Boven: Kapitein wint met J. Ensing Wilhelminabaan
te Leeuwarden op 6-6-1910.
(foto uit de Revue der Sporten)

Boven: Sophie getraind door J.F. de Boer te Leeuwarden.

Boven: Stanfriesin wint met Marten Siderius te Leeuwarden.

Boven: Allright, hier met Marten Siderius te Leeuwarden
midden jaren dertig.

Boven: In de jaren 1935 tot en met 1939 werd in Leeuwarden een
Gouden Zweep voor de 800-meterdraverijen uitgeloofd, welke meetings
enorm veel volk trokken. Hier de belangstelling tijdens de meeting
van vrijdag 21 juli 1939. Op de achtergrond de stal van J.F. de Boer.
(uit: Fen Fryske Groun, 28 juli 1939)

Boven: 17 juli 1936: uitreiking van de Gouden Zweep door
voorzitter Joh. J. Boelstra van de drafclub Wilhelminabaan aan
de 29-jarige A. Nottelman uit Schagen, die met het paard
Clara Bascom als eerste was geëindigd.
(Foto Ch. Gombault)

Deze Zweep is nog in bezit van Bram Nottelman's dochter Nienke,
die de ereprijs in 1995 korte tijd ter beschikking heeft gesteld
aan het NDR-Museum voor bezichtiging door het publiek.
Click hier voor een artikel over de Gouden Zweep uit 1936

Boven: W Petrosia leidt voor Windekind te Leeuwarden 14 juli 1936.
De hoge haag moest het zicht op de baan van buiten af weg nemen.
Men moest entree betalen om de koersen te kunnen zien.
Minkema noemt dit "een beplante wal" dus deze foto is
genomen aan de overzijde vanuit de tribune gezien,
bij het ingaan van de laatste bocht.

Boven: Luitenant koerst hier met John Siderius
te Leeuwarden op 2-10-1949.

Boven: Koersen op de Wilhelminabaan in Leeuwarden, rond 1960.
Jaap Verhoeve leidt.

Boven: De Wilhelmina-baan in Leeuwarden,
vanaf de "tribunekant" bekeken (1960).

Boven: Yrma Dunst (rechts met Dirk Bolwijn) en
stalgenoot Zilverreiger S (links met Bonne de Jong) strijden
in 1962 te Leeuwarden om de winst in de 800 m koers.
Dit is de laatste keer dat er in Leeuwarden is gekoerst.